Στο Οδοιπορικό της Ανάπτυξης αναφερθήκαμε εκλεκτικά σε βασικά θέματα από όλους σχεδόν τους τομείς της οικονομικής και κοινωνικής δράσης και περιγράψαμε τους στόχους και τις ενέργειες που έγιναν για την επίτευξή τους, ανεξάρτητα από το τι πετύχαμε. Προσπαθήσαμε κατά κάποιο τρόπο να περιγράψουμε και ‘τα παραλειπόμενα’ των διαχρονικών προγραμματισμών μας. Κάποιες στοχεύσεις επέτυχαν πλήρως, άλλες απέτυχαν ή επανήλθαν μετά από χρόνια ή με άλλο μανδύα, άλλες μετεξελίχθηκαν σε κάτι άλλο, καμιά φορά καλό καμιά φορά όχι και τόσο καλό. Οι διάφορες Κυβερνήσεις και οι κυριότεροι πρωταγωνιστές έχουν διαφορετικές προτεραιότητες και προσεγγίσεις στα θέματα της ανάπτυξης. Πολλές φορές σταματά μια προσπάθεια στο μέσο, λόγω της αλλαγής των ατόμων που αποφασίζουν.
Από αυτή τη σκυταλοδρομία μπορεί να βγει καμιά φορά ζημιωμένη η χώρα και το κοινωνικό σύνολο. Είναι γι’ αυτό το λόγο που η Κύπρος ήταν τυχερή γιατί είχε μια συνέχεια και συνέπεια στην οικονομική και αναπτυξιακή πολιτική της για αρκετές δεκαετίες λόγω της ‘δύναμης’, να μου επιτραπεί να πω, που διέθετε η Δημόσια Υπηρεσία. Δεν ανέμενα ότι η κατάσταση αυτή θα διαιωνιζόταν για πάντα. Θα ανέμενα, όμως, ότι τα κόμματα, που ουσιαστικά ανέλαβαν τη διακυβέρνηση εδώ και είκοσι χρόνια, θα ήταν σε καλύτερη θέση να παράγουν κι εφαρμόζουν ορθή και δημιουργική πολιτική γενικά, καθώς και στα επιμέρους θέματα που απασχολούν τον τόπο. Το Κράτος θα πρέπει να βοηθήσει τα κόμματα, τους πυρήνες αυτούς της Δημοκρατίας, να οργανωθούν καλύτερα και να αναπτύξουν τις δυνατότητές τους για τη διαμόρφωση ή παραγωγή πολιτικής, θέσεων και προτάσεων. Στο θέμα αυτό θα έδινα πρώτιστη προτεραιότητα.
Γενικά μπορώ να πω ότι είμαι ευχαριστημένος κι ικανοποιημένος από το αναπτυξιακό αυτό οδοιπορικό. Από την αρχή γνωρίζαμε ότι δεν υπάρχει συγκεκριμένη Ιθάκη κι ούτε τέρμα στο ωραίο αυτό ταξίδι. Πρότυπο μας από τα σπουδαστικά χρόνια ήταν το μαθηματικό μοντέλο της δυναμικής ισορροπίας, δηλαδή της επίτευξης σταθερότητας σε συνεχώς υψηλότερο επίπεδο. Ξέραμε όμως ότι θα υπήρχαν στο δρόμο μας Λαιστρυγόνες και Κύκλωπες, αν και δεν μπορούσαμε να προβλέψουμε το χειρότερο απ’ αυτούς, τον τουρκικό Αττίλα. Ξέραμε, επίσης, ότι χρειάζεται συνεχής πάλη ακόμη και να κρατήσεις ό,τι κερδίζεις, αλλιώς σαν άλλος Σίσυφος αναγκάζεσαι να ξαναρχίσεις από την αρχή το ανέβασμα. Τα καλά οικονομικά αποτελέσματα είναι εμφανή, αν και θα μπορούσαν να είναι καλύτερα. Επιβεβαίωση τούτου αποτελεί η ένταξη της Κύπρου στην Ε.Ε. και την ΟΝΕ. Εκείνα που δεν είναι εμφανή, είναι τα αποτελέσματα της οικονομικής προόδου πάνω στην κοινωνία και τα άτομα, που ήταν το προσωπικό μου στοίχημα στο ταξίδι αυτό.
Το ερώτημα είναι: Έχουμε τώρα μια καλύτερη κοινωνία; Είναι τώρα πιο ευτυχισμένος και καλύτερος ο Κύπριος παρά το 1960;
Την απάντηση θα την αφήσω στους ειδικούς, τους κοινωνιολόγους κι άλλους. Οι ίδιοι ειδικοί θα πρέπει να επεξεργαστούν εξειδικευμένα προγράμματα κοινωνικής κι ατομικής ανάπτυξης, τα οποία να ενταχθούν στα γενικότερα Σχέδια Ανάπτυξης. Φαίνεται ότι πράγματι η οικονομική ανάπτυξη, ακόμη κι όταν διαχέεται ισομερώς, δε μεταφράζεται αυτόματα σε κοινωνική ανάπτυξη. Χρειάζεται η ετοιμασία και εφαρμογή εξειδικευμένων προς τούτο προγραμμάτων.